GENÇ CUMHURİYET’İN ÖDEDİĞİ OSMANLI DIŞ VE İÇ BORÇLARI^[1]

[UNUTULAN MALİ BAŞARI…]

Milli Mücadele sonunda 23 Temmuz 1923’de¹ nihai şekli verilip 24 Temmuz 1923’de imzalanan Lozan anlaşması ile Osmanlı Devleti’nin  “devamı/varisi olduğumuz” imza altına alınmıştır. “Çok bilmiş” sözde okumuşların iddialarının aksine, Osmanlı mirası “uluslararası bir belge olan Lozan Anlaşması  ile” kabul edilerek, Osmanlı Dış Borçları “hayırlı evlat misali” üstlenilmiştir.

Osmanlı Devleti’nden varisi olarak bize düşen dış borç, Dünya tarihinde “emsali görülmedik” bir şekilde 1854’den 1914’e kadar birikmiş olan 107 milyon 528 bin 461 altın lira idi ve ayrıca 50 yıllık ödeme süresi (vade) süresince 5 milyon 219 bin 692 altın lira da faiz ödenecekti.

Lozan anlaşmasının imzalanmasından 99 gün sonra, 29 Ekim 1923’de “Cumhuriyet” ilan edilerek Mili Mücadele’yi ayaklar çıplak yapan “Türk halkı, kulluktan vatandaşlığa geçerek” kendisine yeni bir rota çizilmiştir.

Lozan anlaşması gereğince kapitülasyon denilen “yabancılara Osmanlı döneminde tanınan imtiyazlı ticaret ve kendi hukuklarına göre yargılanma” hakkı 1928 yılına kadar devam etmiş ve ve 19241932 arasında Osmanlı Dış Borçlarına karşılık 1.259.335 altın lira^[2] karşılığı olarak 11.711.815 altın lira [9.295.091 dolar) ödeme yapılmıştır.

Bu ödemelerin [günümüz] “2024 Eşdeğer Alım Gücü” ise 77 milyar 775 milyon dolar^[3] olup, toplam özelleştirme gelirlerinden fazladır.

Ancak 1929 ekonomik bunalımı 1929’da ödenecek olan taksit tutarının “ekonomiyi çok zorlaması” ve “değişen Dünya ve Avrupa dengelerini” dikkate alan Atatürk, tarihimizin en başarılı maliyecilerinden Şükrü Saraçoğlu ile yaptığı değerlendirme sonunda özetle;

• “Lozan Anlaşması gereğince dış ticarette Osmanlı’dan kalma Kapitülasyon (yabancılara sağlanan ayrıcalıklı ticaret) haklarının 1928’e kadar devam etmesi nedeniyle her yıl ortalama olarak 25 milyon TL olmak üzere toplam olarak en az 100 milyon lira gümrük vergisi gelir kaybı, bütçede kapitülasyonlar nedeniyle 235 milyon olmak üzere, dış ticarette 294 milyon 100 bin lira açık verildiğini,
• Türkiye’nin artık ayakları üzerinde durur hale geldiğini ve bu şartlarda ödenecek Osmanlı Dış Borçları’nda indirim yapılmasının zorunlu olduğunu^[4]; aksi halde alacaklılara ödeme yapılmayacağı”

kararı alınmıştır. Bu kararın alınmasından sonra, Aralık 1932’de Şükrü Saraçoğlu bir danışman heyeti ile Osmanlı Dış Borç alacaklılarıyla görüşmek üzere Paris’e gönderilmiştir.

Yapılan görüşmeler sonunda, Nisan 1933’de “Osmanlı Dış Borçlarında” indirim yaptırılması

“alacaklılara” kabul ettirilmiş ve 1928’de mutabakat sağlanan miktardan %90,8 oranında indirim yaptırılarak^[5] 107 milyon 528 bin 461 Altın lira olan Osmanlı Dış Borçları, ödenen taksitler düşüldükten sonra,  8 milyon 578 bin 343 Altın lira olarak kabul ettirilmiştir.^[6]

Bu tutar (1 altın lira=112,217 Fransız Frangı hesabı ile) 8.578.343 x 112,217=962.636.000 Fransız Frangına karşılık gelmektedir.^[7]

 

Avrupa’da Hitler yönetiminin ve İtalya’da faşist Mussolini yönetimin estirdiği “olumsuz güvenlik kaygıları” da dikkate alınarak, bakiye 8,578,343 Altın Liralık [79.778.590 liralık^[8]] Osmanlı Dış borçlarının karşılığı olan 962 milyon 636 bin Fransız Frangı [yaklaşık faizler hariç 63 milyon 316 bin dolar^[9]] Osmanlı Dış Borçlarının %7,5 toplam faizle 20 yılda ödenmesi konusunda alacaklı taraflarca nihai anlaşma sağlanmıştır.^[10] Yapılan bu mutabakat/sözleşme TBMM’de 2234 sayılı yasa ile, 28 Mayıs 1933 günü kabul edilmiştir.

Atatürk Döneminde (1924-1938) Ödenen Osmanlı Dış Borçları

Atatürk Döneminde Ödenmiş Olan Osmanlı Dış Borçları
	Ödeme Tarihi	Ödenen Miktar (TL)	Ödenen Miktar ($)
1	1933 Öncesinde	11.711.815	9.295.091
2	1933	5.223.734	4.145.820
3	1934	5.456.936	4.330.901
4	1935	6.529.141	5.181.857
5	1936	5.574.371	4.424.102
6	1937	4.953.450	3.931.309
7	1938	4.036.541	3.203.603
Toplam Ödeme		43.485.988	34.512.683
2024 Eşdeğer Alım Gücü Karşılığı			264.571.631.467.-$
Veri Kaynağı:Biltekin Özdemir, a.g.e., s.127 – Hazırlayan: Teoman Alpaslan

Böylece, Atatürk döneminde “faizlerle birlikte” 34 milyon 512 bin 683 TL Osmanlı Dış Borcu ödenmiştir.

Ödenen bu meblağın “2024 Eşdeğer Alım Gücü” ise 264 milyar 571 milyon 631 bin 467 dolardır. Atatürk zamanında ödenen bu tutardaki Osmanlı Dış Borçları, 30 Haziran 2023 itibariyle “Türkiye Brüt Dış Borç Stoku” olan 475,8 milyar doların %55,6’sına eşittir.

Bu ödeme, çok zor şartlar altında, Atatürk döneminde toplam vergi gelirlerinin %15,4’ünü oluşturan

Aşar [tarım ürünleri] Vergisi’nin 17 Şubat 1925’de kaldırmasına, 450 bin kadar Müslüman nüfusun

“mübadele” nedeniyle Anadolu’da yeniden iskan edilerek yerleştirilmesi giderleri ve Şeyh Said 1925, Ağrı (1926-1930) ve Dersim (1937-1938) isyanlarının ilave (planlanamayan) ekonomik yüküne rağmen ödenmiş; bedeli ise zorunlu altyapı yatırımlarından vazgeçilmesi şeklinde olmuştur.

Atatürk Döneminde (1924-1938) Ödenen Osmanlı İç Borçları

Atatürk döneminin ilk yılları olan 1924-1928 arasında ayrıca, 10 milyon 527 bin 217 lira^[11] tutarında

Osmanlı İç Borçları ödenmiştir.  Ödenen Osmanlı İç Borçlarının [günümüz] 2024 Eşdeğer Alım Gücü ise 69 milyar 872 milyon 815 bin 362 ABD dolarıdır.¹²

Ayrıca Atatürk döneminde Sakarya (Polatlı-Haymana) Savaşı öncesinde halktan “Tekalifi Milliye” kapsamında alınan hayvan, eşya, para ve malzemelerin karşılığı olarak da 1923-1929 arasında toplam 6 milyon 3 bin 663 lira¹³ (4.764.811 dolar) ödenmiştir. Bu ödemenin 2024 Eşdeğer Alım Gücü ise 76 milyar 645 milyon 271 bin 652 dolardır.

İnönü Döneminde Ödenen Osmanlı Dış Borçları

İnönü Döneminde Ödenmiş Olan Osmanlı Dış Borçları
	Ödeme Tarihi	Ödenen Miktar (TL)	Ödenen Miktar ($)
1	1939	4.105.173	3.258.073
2	1940	4.225.500	3.353.571
3	1941	3.963.800	3.145.873
4	1942	3.963.800	3.145.873
5	1943	1.936.900	1.537.222
6	25.4.1944’de 10 Yıllık Erken Ödeme Kararı İle	15.386.342	12.211.382
Toplam Ödeme		33.581.515	26.651.994
2024 Eşdeğer Alım Gücü Karşılığı			185,376,175.807.-$
Veri Kaynağı:Biltekin Özdemir, a.g.e., s.127  – Hazırlayan: Teoman Alpaslan

İnönü döneminde ise, “faizlerle birlikte” 33 milyon 581 bin 515 lira Osmanlı Dış Borcu ödenmiştir. Ödenen bu meblağın “Eşdeğer 2024 Alım gücü” ise 185 milyar 376 milyon 175 bin 807 dolar olup, bu değer 30 Haziran 2023 itibariyle “Türkiye Brüt Dış Borç Stoku” olan 475,8 milyar doların %39’una eşittir.

Bu borçların son taksiti 25 Nisan 1944’de, İngiltere ve Fransa’nın “İstanbul’u ele geçirmek ve

Rusya’ya yardım edebilmek” amacıyla Çanakkale (Gelibolu’nun güneyinde) Arıburnu ve Seddülbahir’e yaptıkları askeri harekâtın (çıkarmanın) 29. yıldönümünde ödenmiştir.^[12]

Atatürk ve İnönü Döneminde Ödenmiş Olan Osmanlı Dış ve İç Borçları
	Ödeme Tarihi	Ödenen Miktar (TL)	Ödenen Miktar ($)
1	Atatürk Döneminde (1923-1938) Ödenen Osmanlı Dış Borçları	43.485.988	34.512.683
2	Atatürk Döneminde (1923-1938) Ödenen Osmanlı İç Borçları	10.527.217	8.354.934
3	İnönü Döneminde (1929-1934) Ödenen Osmanlı Dış Borçları	33.581.515	26.651.994
Ödenen Toplam Osmanlı Dış Borçları		87.594.720	69.519.611
2024 Eşdeğer Alım Gücü Karşılığı			519.820.622.636.-$
Hazırlayan: Teoman Alpaslan

Genç Cumhuriyet, Lozan anlaşması ile varisi olduğu Osmanlı Devleti’nden hissesine düşen 77 Milyon 67 bin 503 lira^[13]  [61 milyon 164 bin 677 dolar) Osmanlı Devleti Dış borçlarını ödemiştir. Ödenen bu meblağın “Eşdeğer 2024 Alım gücü” ise 457 milyar 348 milyon 78 bin 105 dolardır.

Ödenen toplam Osmanlı Dış ve İç Borçlarının  2024 Eşdeğer Alım Gücü ise 519  milyar 820 milyon 622 bin 636 ABD doları olup, bu rakam 30 Haziran 2023 itibariyle “Türkiye Brüt Dış Borç Stoku” olan 475,8 milyar dolardan fazladır.

Gündeme ve dile getirilmese de ülkemiz, “Osmanlı’dan genç Cumhuriyet’e miras kalan inanılmaz bir mali yükümlülükten” çok büyük fedakarlığa katlanılarak kurtulmuştur.

Osmanlı Dış ve İç Borç Ödemeleri Olmasaydı…

Atatürk döneminde ödenmiş olan “Osmanlı Dış ve İç Borç” ödemeleri olmasaydı, Türkiye 10 Kasım 1938’de “teknoloji, ulaşım ve sanayileşme açısından” zamanın Sovyetleriyle aynı seviyede olacaktı.

Özelleştirme gelirlerinin toplam tutarının 2003-2019 arasında 63,5 milyar dolar olduğu dikkate alındığında, gerek Atatürk ve gerekse İnönü dönemlerinde ödenmiş olan Osmanlı borçlarının büyüklüğü ve Osmanlı için yapılan mali fedakarlık daha iyi anlaşılacaktır.

Ayrıca, İnönü’nün II.Dünya savaşı koşullarında Osmanlı Borçlarını ödemeyi öncelik yapması her türlü takdirin üstündedir.

Şu anda 1850’den sonra yapılmış ne kadar Osmanlı’dan kalan Saray, Okul, Cami, Kışla v.b. yapı varsa, bunların yapımından kaynaklanan Osmanlı Dış Borçlarını “Genç Cumhuriyet”, Atatürk ve İnönü döneminde yoksul halkının “nafakasından, ekmeğinden” keserek ödemiştir.

Kar, izleri örtmesin.

[1] Temmuz tarihimizde önemli bir dönemin başlangıcı olup, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin uzun çaba ve uğraşları sonunda 23 Temmuz 1908’de II.Meşrutiyet [Anayasal Monarşik Yönetim] ilan edilmiştir. Erzurum Kongresi de aynı tarihte 23 Temmuz 1919’da toplanmıştır.

[2] Biltekin Özdemir, Osmanlı Devleti Dış Borçları, ATSO Yayınları, Ankara Eylül 2009, s.127, Tablo 13.

[3] Günümüz (2024) Eşdeğer Alım Gücü Hesaplaması, “Standart and Poors 500” şirket hisse değeri üzerinden 1941 yılı baz alınarak hesaplanmıştır. Böylece 1924-1938 dönemindeki ekonomik çalkalanmalar minimize edilmiş, 19411945  arasında yaşanan alım gücündeki düşüş hesaplamaya dahil edilerek gerçeğe ulaşılmaya çalışılmıştır.

[4] Lozan Anlaşması gereğince Türkiye Osmanlı Dış Borç taksitlerini öderken, Osmanlı’dan ayrılan Yunanistan ve Arap ülkeleri paylarına düşen borç taksitlerini hiç ödememiştir.

[5] Osmanlı Dış Borçlarından %93 oranında indirim yaptırılmasını sağlayan Türk tarihinin en önemli maliyecisi olan ve maalesef bu özelliği bilinmeyen merhum Şükrü Saraçoğlu hakkında, Eskişehir Milletvekili Emin Sazak, TBMM’de yaptığı konuşmada “Usanmaz bir uğraşma sonucu Türk’ün yeni Türk olduğunu, Gazi ve Cumhuriyet Türk’ü olduğunu, hesaplama işlerinde aldanmaz bir varlık olduğunu ispatlayan Saraçoğlu Şükrü Bey’e açıkça teşekkürü görev saydım” şeklinde tarihe not düşmüştür.

[6] Altın liranın karşılığı 1928 yılında ortalama olarak 8 lira 30 kuruş idi.

[7] Biltekin Özdemir, a.g.e., s.120

[8] Biltekin Özdemir, a.g.e., s.121 [1 Osmanlı Altın Lirası = 9,30 TL hesabı ile [8.578.343x 9,30] 79.778.590 Türk Lirası tutmaktadır (Biltekin Özdemir, a.g.e., s.124).]

[9] Günümüz (2024) “eşdeğer alım gücü” karşılığı 975 milyar dolardır.

[10] Osmanlı Dış Borçlarından yaptırılan indirim ve süreçle ilgili veriler “Gürbüz Arslan, Osmanlı Devleti’nin Dış Borçları ve Yeniden Yapılandırma Süreci (1930-1933), Journal of History Studies, Volume 7, Issue 4, December 2015”den alınmıştır.

[11] Cezmi Tezcan, Tekâlifi Harbiye ve Tekâlifi Milliye Örneklerinde Savaş Dönemleri Mali Politikaları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2005, s.172 ¹²                    Hesaplamada baz yıl olarak 1928 alınmıştır. ¹³                        Cezmi Tezcan, a.g.tez., s.172

[12] II.Dünya Savaşı’nın “ekmeğin karne ile satıldığı” zor ekonomik koşulları altında ve dış borçlardan 1933’de %90,8 oranında indirim yaptıran merhum Şükrü Saraçoğlu’nun Başbakanlığı döneminde ödenmiş olduğunu ayrıca belirtelim.

[13] Altın Lira değildir.